Στα τέλη της δεκαετίας του ’30 και ιδίως στις αρχές του B’ Παγκοσμίου Πολέμου μια ολόκληρη γενιά έχασε τον κόσμο της. Hταν όσοι είχαν μορφωθεί στη Γερμανία (πολλοί απ’ αυτούς Eλληνες), είχαν βαπτιστεί στα δημοκρατικά, ελεύθερα πνευματικά της φώτα και είχαν μυηθεί και στρατολογηθεί στη μεγαλοσύνη της σκέψης των σπουδαίων διανοητών της. Η Γερμανία ήταν ο φάρος τους, και ο φάρος ξαφνικά έσβησε· στη θέση του αναδύθηκε ένα άγνωστο γι’ αυτούς τοπίο, ένα τοπίο φρικτό και τόσο διαφορετικό που δεν έβγαζε κανένα νόημα. Είχε χαθεί, αίφνης, το νόημα. Περίπου 50 χρόνια αργότερα, πολλοί μιας άλλης γενιάς έχαναν το νόημα του δικού τους κόσμου με την κατάρρευση και διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης. Αυτό που γκρεμιζόταν ήταν γι’ αυτούς ένα σύμπαν ιδεωδών, μια ραχοκοκαλιά αξιών που στήριζε όχι μόνο κράτη, σύνορα και διαβατήρια, αλλά και τοπία εσωτερικά. Το να είσαι κομμουνιστής, το να αισθάνεσαι και να πιστεύεις και να πορεύεσαι σύμφωνα μ’ αυτό, χρειαζόταν τώρα, για πολλούς, μια νέα ιδεολογική πατρίδα.
Υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα απώλειες, συλλογικές και ατομικές. Υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα «κόσμοι που βυθίζονται», όπως έγραψε γι’ αυτούς σε όλα του τα βιβλία, αριστουργηματικά, ο Γιόζεφ Ροτ. Στην αρχή «η ζωή είναι νέα. Καθώς γερνάει γίνεται διάρκεια, γίνεται χρόνος, γίνεται αποχαιρετισμός, και τότε μας τα παίρνει όλα και δεν έχει πια τίποτε να μας δώσει» το ξεκαθάρισε ο Ρομέν Γκαρί στην «Υπόσχεση της αυγής». Υπάρχουν πάντα οι αθώοι (εδώ χωρίς εισαγωγικά) που πίστεψαν σε κάτι· που δικαιούνται πάντα να πιστεύουν σε κάτι, ακόμα κι αν η πίστη τους αυτή αποδειχτεί παράλογη, αστεία, ενδεχομένως κι επικίνδυνη. Και για όλα αυτά υπάρχει πάντα για όλους μας η ανάγκη να διαχειριστούμε τη στιγμή που ό,τι πιστέψαμε (αγαπήσαμε), χάνεται. Είναι μια δοκιμασία, μια άσκηση αντοχής, ίσως και μια τέχνη:
«Η τέχνη τού να χάνεις δεν είναι δύσκολη· τόσα πολλά μοιάζουν ήδη έτοιμα να χαθούν που η απώλειά τους δεν μοιάζει με καταστροφή. Κάθε μέρα χάνεις κάτι: αποδέξου τα κλειδιά του σπιτιού που δεν βρίσκεις, αποδέξου την ώρα της ζωής σου που σπατάλησες, και μετά εξασκήσου στο να χάνεις ακόμα περισσότερα, ακόμα πιο γρήγορα: μέρη και ονόματα και προορισμούς. Τίποτα απ’ αυτά, χαμένο, δεν θα φέρει την καταστροφή» (Ελίζαμπεθ Μπίσοπ «Μια Τέχνη», σε πολύ ελεύθερη μετάφραση).
Μπροστά στα μάτια μας, τις μέρες αυτές, ένα πολιτικό κόμμα τελειώνει – τουλάχιστον, με τη μορφή που το ξέραμε. Δεν είναι ούτε πρωτόγνωρο αυτό κι ούτε θα φέρει την καταστροφή. Ψυχολόγοι κι αστρολόγοι μάς διαβεβαιώνουν ότι κάθε αλλαγή είναι για καλό, ότι όταν μια πόρτα κλείνει ένα παράθυρο ανοίγει, κ.λπ. – κι έπειτα, τι είναι ένα κόμμα; Μηχανισμοί εξουσίας, γρανάζια επιρροών, εναγκαλισμοί συμβιβασμών και φιλοδοξιών και σχεδιασμών, πάντα μέσα στα πλαίσια της απαραίτητης δημοκρατικής χορογραφίας. Αν ένα πολιτικό κόμμα τελειώσει, κάτι άλλο θα πάρει τη θέση του, σωστά; Αλλά πέρα απ’ όλα αυτά, υπάρχουν εκείνοι οι αθώοι (χωρίς εισαγωγικά) που πίστεψαν σ’ αυτό. Σαν μια προοπτική, μια πραγματικότητα, ή έστω και σαν μια ελπίδα: «Αυτό το πράγμα με φτερά που κουρνιάζει στα κλαδιά της ψυχής και τραγουδά το τραγούδι χωρίς λόγια» όπως την είδε, αυτή την ελπίδα, η Εμιλι Ντίκινσον.
Υπάρχουν αυτοί που δεν επεδίωξαν και δεν καρπώθηκαν προσωπικά οφέλη, και που τώρα κάτι πενθούν· κάτι δικό τους. Κι όταν αυτό που πιστέψαμε κι αγαπήσαμε τελειώνει, κάτι χάνεται – ό,τι κι αν λένε οι αστρολόγοι. Και γι’ αυτό, όσοι από εμάς δεν το πιστέψαμε, δεν το αγαπήσαμε, καλό θα ήταν να αναγνωρίσουμε αυτή την αίσθηση της απώλειας. Ακόμα κι αν δεν τη συμμεριζόμαστε.
Τίποτα δεν είναι το τέλος του κόσμου. Η απογοήτευση, η ματαίωση, κάποια πίκρα κι οργή, έστω και μια δόση απελπισίας, είναι συστατικά της ακατάβλητης ανθρωπογεωγραφίας μας. «Την τέχνη της απώλειας δεν είναι δύσκολο να τη μάθεις» επιμένει η Μπίσοπ. «Ακόμα και αν μοιάζει (γράψ’ το!) με καταστροφή».