Μετά την πανδημία φάνηκε πως η Ευρώπη στρίβει στη σοσιαλδημοκρατία – η επικράτηση του Ολαφ Σολτς στη Γερμανία, αλλά και η ευρύτερη πεποίθηση πως απέναντι σε μια υγειονομική κρίση η ΕΕ επέλεξε μια κοινή στρατηγική αντιμετώπισης, βάζοντας βαθιά το χέρι στην τσέπη για τις επόμενες γενιές, δημιούργησε μια γενική ιδέα για την κατεύθυνση της Ενωσης. Πολύ γρήγορα, έγινε εμφανές πως κάτι τέτοιο δεν ίσχυε: μέσα στο 2023, η ακροδεξιά απειλή δεν ακούει μόνο στο όνομα Βίκτορ Ορμπαν. Στην Ιταλία, με σκληρά συντηρητική κοινωνική ατζέντα συνεχίζει στη διακυβέρνηση της χώρας η Τζόρτζια Μελόνι, ο σοσιαλδημοκράτης Αντόνιο Κόστα παραιτήθηκε από τη θέση του πρωθυπουργού της Πορτογαλίας κατηγορούμενος για διαφθορά, η Μαρίν Λεπέν επιβεβαίωσε τη θέση της ως βασικός αντίπαλος του Εμανουέλ Μακρόν, το Vox σάρωσε τις περιφερειακές εκλογές στην Ισπανία παρά την ανέλπιστη επανεκλογή του Πέδρο Σάντσεθ στις εθνικές εκλογές, η δημοσκοπική δύναμη του AfD δυναμώνει στη Γερμανία, στην παραδοσιακά προοδευτική Σκανδιναβία τα ακραία συντηρητικά κόμματα συμμετέχουν ή στηρίζουν τους κυβερνητικούς συνεργατικούς σχηματισμούς, ενώ μόλις πριν από λίγες μέρες το κόμμα του ακραίου ευρωσκεπτικιστή Χέερτ Βίλντερς ήρθε πρώτο στις εκλογές της Ολλανδίας -της χώρας που θεωρείται πως αποτελεί την καρδιά του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Στην Ελλάδα, όπου δεν υπάρχει ένα πρόσωπο στην Ακροδεξιά που να συγκεντρώνει πάνω του τα φώτα της δημοσιότητας, τρία κόμματα με παρόμοια ατζέντα εκπροσωπούνται πλέον στη Βουλή: η Ελληνική Λύση, η Νίκη και οι «Σπαρτιάτες».
Παρότι η οικονομία παίζει πάντα τον ρόλο της στην άνοδο της Ακροδεξιάς, αυτή τη φορά το ζήτημα έγκειται στη δημιουργία κοινωνικής ατζέντας: σχηματισμοί και πρόσωπα με ακραία συντηρητικά χαρακτηριστικά θέτουν ζητήματα που οι πιο παραδοσιακά συστημικές δυνάμεις αποφεύγουν. Το κάνουν εύληπτα και ξύνοντας τις προκαταλήψεις του εκάστοτε ακροατηρίου – επί της ουσίας, αναγκάζουν τα μεγαλύτερα κόμματα σε πιο σκληρή στάση ή σε πιο συντηρητικές ερμηνείες προκειμένου να απευθυνθούν και σε όσους βρίσκουν αυτόν τον λόγο γοητευτικό. Με βάση τους αναλυτές που παρακολουθούν χρόνια τον τρόπο που κινούνται αυτού του είδους οι συντηρητικές δυνάμεις, η Ακροδεξιά βασίζει την κοινωνική ατζέντα της σε τρεις άξονες: στις πολιτικές ταυτότητας, που συνεπάγονται σε φόβο ανοίγματος των συνόρων και μια επιστροφή σε παραδοσιακές αξίες που, κατά μια ανάγνωση, καθορίζουν τα εθνικά χαρακτηριστικά ενός λαού, στην οικονομία και στην απορριπτική στάση απέναντι στην παγκοσμιοποίηση (στη λογική πως παιδιά και εγγόνια θα ζήσουν χειρότερα από τους γονείς και τους παππούδες τους) και στην κοινωνική δικαιοσύνη – θεωρώντας πως οι εθνικές κυβερνήσεις δεν έχουν τον απόλυτο έλεγχο των κανόνων που διέπουν την καθημερινότητα των εκάστοτε πολιτών. Στην πράξη «ακούν» κάθε φορά την επικαιρότητα που έχουν να αντιμετωπίσουν και απευθύνονται στην «εθνική καρδιά» των ψηφοφόρων – δηλαδή στους φόβους και τις ανησυχίες τους.
Ζητήματα ισότητας
Με αφορμή το ευρωπαϊκό δημογραφικό πρόβλημα και το δεδομένο ότι ο πληθυσμός της Ευρώπης βαίνει μειούμενος, οι συντηρητικές δυνάμεις βγαίνουν ανοιχτά εναντίον θεμάτων που αφορούν είτε τη διαχείριση του γυναικείου σώματος είτε τα ίσα δικαιώματα. Στην Πολωνία, από το 2020, εφαρμόζεται το πιο αυστηρό θεσμικό πλαίσιο στην Ευρώπη για τις αμβλώσεις – κι αυτό παρά τις μαζικές διαμαρτυρίες και τις κινητοποιήσεις των γυναικείων οργανώσεων, που συνεχίστηκαν και φέτος το καλοκαίρι -, ενώ στη Μάλτα συνεχίζει να απαγορεύεται πλήρως η διαδικασία. Παράλληλα, ακόμα και σε χώρες που το δικαίωμα στον γάμο είναι ήδη κατοχυρωμένο, οι υπερσυντηρητικές δυνάμεις το θέτουν ξανά υπό συζήτηση – στη Γερμανία, για παράδειγμα, όπου ο σχετικός νόμος (με δικαίωμα τεκνοθεσίας) ψηφίστηκε το 2017 και το σύμφωνο συμβίωσης από το 2001, το AfD είναι εναντίον των αμβλώσεων, του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών και της αλλαγής φύλου για άτομα με δυσφορία. Τα επιχειρήματα είναι πιο ισχυρά στις χώρες στις οποίες υπάρχει πιο έντονο το θρησκευτικό στοιχείο και η καθολική επιρροή: στην Ιταλία, παρότι η κυβέρνηση της Μελόνι δεν έχει ακόμα αγγίξει το θέμα αμβλώσεις, η αρμόδια υπουργός το περασμένο καλοκαίρι δήλωσε πως η άμβλωση «δεν είναι δικαίωμα» ενώ η κυβέρνηση διέταξε τις τοπικές αρχές τα ομόφυλα ζευγάρια να μην καταγράφονται ως «γονείς» σε περίπτωση απόκτησης παιδιού. Σε πιο ευρύ κοινωνικό επίπεδο, το πρόβλημα είναι το αφήγημα: είναι η πρώτη φορά εδώ και χρόνια που τέτοια ζητήματα αποτελούν σε τέτοιο επίπεδο μέρος του δημόσιου διαλόγου, ακόμα και ως παράδειγμα προς αποφυγή.
Αντιμεταναστευτικό ρεύμα
Η βασική ατζέντα των συντηρητικών κομμάτων αφορά τα συναισθήματα και τους φόβους των Ευρωπαίων για τα μεταναστευτικά ρεύματα, η οποία προφανώς δεν είναι καινούργια: από τα μέσα της περασμένης δεκαετίας, ακόμα και πιο συστημικά κόμματα εκ δεξιών υιοθέτησαν πιο σκληρές θέσεις για το Μεταναστευτικό, ενώ το μανιφέστο του ΕΛΚ το 2019 έκανε λόγο για «διαφύλαξη του τρόπου ζωής των Ευρωπαίων». Παρότι στην Ευρώπη άνοιξαν την αγκαλιά τους στους πρόσφυγες από την Ουκρανία, οι πρόσφατες ταραχές στο Δουβλίνο δείχνουν τον τρόπο που το Μεταναστευτικό-Προσφυγικό επιμένει στην πρώτη γραμμή συζήτησης για τους Ευρωπαίους. Ολα ξεκίνησαν από την ψευδή είδηση πως ένας μετανάστης από την Αλγερία μαχαίρωσε παιδιά. Τελικά, αποδείχτηκε πως ο δράστης δεν ήταν μετανάστης, όμως ακροδεξιές ομάδες χούλιγκαν βγήκαν στους δρόμους της ιρλανδικής πρωτεύουσας εκείνο το βράδυ φωνάζοντας το σύνθημα «Πάρτε τους από εδώ» και πως «οι ζωές των Ιρλανδών μετράνε» -ισχυρίστηκαν, επί της ουσίας, πως υπερασπίζονται τα εθνικά δικαιώματα απέναντι στο στερεοτυπικό, μεταναστευτικό προφίλ περί εγκληματικότητας και αδυναμίας αφομοίωσης, το οποίο αξιοποιείται ως επιχείρημα για την αυστηροποίηση του μεταναστευτικού πλαισίου.
Ο παράγοντας «Μέση Ανατολή»
Ο πόλεμος στη Μέση Ανατολή παίζει τον δικό του ρόλο στη διαμόρφωση υπερσυντηρητικών κοινωνικών ρευμάτων: θεωρείται πως η πρωτιά του Βίλντερς στην Ολλανδία επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις μαζικές διαδηλώσεις υπέρ της Παλαιστίνης που έλαβαν χώρα στις μεγάλες πόλεις, με τη συμμετοχή των μουσουλμάνων κατοίκων, επέδρασαν στην τελική επιλογή των Ολλανδών – ο Βίλντερς ήταν ένας από τους σκληροπυρηνικούς που έκαναν προεκλογικά σημαία την «αποϊσλαμοποίηση» της Ολλανδίας, στη λογική της αλλοίωσης της εθνικής ταυτότητας, αλλά και υπό τον φόβο του ισλαμικού εξτρεμισμού. Παράλληλα, για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες στη Γερμανία οι ακροδεξιές οργανώσεις βρήκαν ευκαιρία να «σημαδέψουν» με τρόπο που θύμιζε ναζιστικές εποχές τα σπίτια σε εβραϊκές γειτονιές και να επιτεθούν σε συναγωγές. Λίγες εβδομάδες αργότερα, το ίδιο συνέβη και στο Παρίσι, επιβεβαιώνοντας τόσο την υπάρξη συντηρητικών θυλάκων όσο και το αποτύπωμα που έχει ήδη αφήσει το Μεσανατολικό στον ευρωπαϊκό πληθυσμό.
Κρίσιμες ευρωεκλογές
Σε κάθε περίπτωση, η ακροδεξιά επιρροή, παρότι εμφανής, θα μετρηθεί πραγματικά στις ερχόμενες ευρωεκλογές, οι οποίες θα αποτελέσουν ένα κρίσιμο σταυροδρόμι για τη συνολικότερη πορεία της Ευρώπης: επειδή δεν υπάρχει ζήτημα διακυβέρνησης, οι πολίτες της ΕΕ μπορούν ευκολότερα να στείλουν μηνύματα αποδοκιμασίας. Ενόψει των ευρωεκλογών, ο Ματέο Σαλβίνι (για τον οποίο η επικράτηση Μελόνι έχει δημιουργήσει προβλήματα απήχησης) καλεί σήμερα και αύριο στη Φλωρεντία δεκατέσσερις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις, ανάμεσα στους οποίους τον Βίλντερς, τη Λεπέν – που θα συμμετέχει διαδικτυακά – και εκπροσώπους του AfD, που προεκλογικά θα έχουν ως πολιτικό άξονα τη μείωση της ενωσιακής δικαιοδοσίας πάνω στα κράτη-μέλη και μια ιδιαίτερα σκληρή γραμμή για το Μεταναστευτικό και «τον κίνδυνο του εξτρεμιστικού Ισλάμ» για την Ευρώπη. Βασικός στόχος των συγκεκριμένων δυνάμεων είναι να εξασφαλίσουν τέτοιο αριθμό εδρών ικανό για να κάνουν στο ΕΛΚ μια πρόταση που δεν θα μπορεί να αρνηθεί: την εξασφάλιση της συντηρητικής πλειοψηφίας χωρίς τη συμμετοχή των Σοσιαλιστών και Δημοκρατών, επομένως και τους αναγκαίους πολιτικούς συμβιβασμούς. Στην περίπτωση που κατορθώσουν κάτι τέτοιο, αυτό θα συμβεί για πρώτη φορά στην ιστορία της Ενωσης.