Στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας η Ελλάδα είχε ένα σύστημα ποινικής δικαιοσύνης σε πλήρη συμφόρηση και φυλακές γεμάτες. Η χώρα καταδικαζόταν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και η απονομή της ποινικής δικαιοσύνης ήταν σε αδιέξοδο. Η αντιμετώπιση του ζητήματος έγινε εν μέρει ατσούμπαλα, εν μέρει ορθά. Κάποιες υποθέσεις παραγράφηκαν λόγω της μετάβασης στο νέο σύστημα. Πολλές λύσεις ήταν οριζόντιες, υποτιμώντας την επικινδυνότητα της βαριάς εγκληματικότητας. Πάντως, το δίκαιο του 2019 ήταν πιο ορθολογικό και υπήρξε κάποια αποσυμφόρηση. Ακολούθησαν την προηγούμενη τετραετία διορθωτικές παρεμβάσεις, τα αποτελέσματα των οποίων θα δούμε καλύτερα τα επόμενα χρόνια. Με τις σημερινές πρωτοβουλίες ωστόσο, έχουμε κάτι διαφορετικό: μια ριζική αμφισβήτηση της μεταρρυθμιστικής πολιτικής στο ποινικό δίκαιο, όπως τουλάχιστον την αντιλαμβάνεται η ευρωπαϊκή θεωρία. Αυτό εξηγεί την ομόθυμη αντίδραση της νομικής επιστήμης.
Η νομοθετική πρωτοβουλία έχει, κατά τη δημόσια ανακοίνωση, δύο άξονες: «Α) Αντιμετώπιση της «μικρομεσαίας» εγκληματικότητας με βασικό μέσο την έκτιση των ποινών, που καταπολεμά το αίσθημα ατιμωρησίας και αυξάνει τη ζωτική ανάγκη ασφάλειας του πολίτη. Β) Επιτάχυνση των διαδικασιών και του χρόνου της ποινικής δίκης». Ο πρώτος στόχος επιδιώκεται κυρίως με αύξηση ποινών και υποχρεωτική έκτιση αυτών. Θα επιβάλλονται μεγαλύτερες ποινές και θα εκτίνονται στα σωφρονιστικά καταστήματα. Η αλλαγή αφορά ιδίως τη λεγόμενη «μικρομεσαία» εγκληματικότητα. Για τον δεύτερο στόχο επέρχεται πλήθος αλλαγών στη δικονομία, ξεχωρίζει όμως η προτίμηση στις μονομελείς συνθέσεις. Ο κανόνας στα πλημμελήματα είναι ότι θα τα δικάζει ένας δικαστής, ενώ το ίδιο θα συμβαίνει σε πλείστα κακουργήματα. Παράλληλα, γίνεται πιο εύκολη η παραπομπή στο ακροατήριο (π.χ. με περιορισμό της ενδιάμεσης διαδικασίας).
Η ρίζα του προβλήματος
Αξίζει να σταθούμε, έστω σε επίπεδο συμβολισμού, στη διατύπωση του στόχου: αντιμετώπιση του «αισθήματος» της ατιμωρησίας. Πάντοτε στις κοινωνίες πολίτες αισθάνονται ότι υπάρχει ατιμωρησία. Ο καθένας για διαφορετικό λόγο. Το λαϊκό «αίσθημα» όμως δεν είναι οδηγός δημόσιας πολιτικής. Τουλάχιστον στις μεταρρυθμίσεις. Αρα πρέπει να στραφούμε στο ίδιο το πρόβλημα.
Εκεί που υπάρχει εκτεταμένη παραβατικότητα, ζητούμενο είναι αφενός η καλύτερη αστυνόμευση, αφετέρου η αξιοποίηση άλλων μηχανισμών που διαθέτει το δίκαιο και οι κοινωνικοί θεσμοί να λύνουν τα προβλήματα. Οι υποθέσεις με τις οποίες ασχολείται η ποινική Δικαιοσύνη αποτελούν ελάχιστο μέρος της πραγματικής παραβατικότητας. Ακόμη και αυτό το μέρος είναι πολύ μεγάλο για τις αντοχές του συστήματος, ενώ πλείστες υποθέσεις δικάζονται με ατελή τεκμηρίωση και στα όρια της παραγραφής. Αυτό αντιμετωπίζεται με καλύτερο ξεσκαρτάρισμα, εστίαση στα σοβαρά και όχι στα μικρομεσαία, και καλύτερη προδικασία, με τη συνδρομή εμπειρογνωμόνων, ώστε οι υποθέσεις να εισάγονται πραγματικά ώριμες στα δικαστήρια.
Πώς θα φοβηθεί όμως ο μικρομεσαίος παραβάτης; Αφού δεν μπορούμε να κλείσουμε 30 δράστες στη φυλακή για 30 μήνες, γιατί να μην τους κλείσουμε όλους τουλάχιστον για 30 μέρες; Η επιβάρυνση στο σύστημα, αν στοχεύσουμε στο τελευταίο, θα είναι πολλαπλάσια. Εις βάρος της αντιμετώπισης της μεσαίας και της βαριάς εγκληματικότητας! Προς μεγάλη ταλαιπωρία των αδίκως κατηγορηθέντων και των λοιπών παραγόντων. Και με κίνδυνο της αστοχίας που συνοδεύει τις μονομελείς συνθέσεις. Διότι αυστηρότερες ποινές, πραγματική έκτιση και μονομελείς συνθέσεις δύσκολα συμβιβάζονται. Εξάλλου, με δεδομένες τις υποδομές, θα προκληθεί νέα συμφόρηση στο σύστημα και στις φυλακές, που θα δούμε σε λίγα χρόνια (στις πολιτείες του αμερικανικού Νότου κατέφυγαν σε ιδιωτικές φυλακές).
Το κύριο όμως πρόβλημα είναι ότι αυτή η προσέγγιση δεν καταπολεμά το έγκλημα. Συνοψίζω σκέψεις που εκτέθηκαν πρόσφατα από την, ειδική στο θέμα, συνάδελφο καθηγήτρια Τζαννετάκη: ο πιθανός παραβάτης αποθαρρύνεται από το ενδεχόμενο σύλληψης και καταδίκης (άρα και τεκμηρίωσης της παράβασης). Ακόμη και αν καταδικαστεί, η πιθανότητα υποτροπής είναι μεγαλύτερη αν πάει στη φυλακή (θα έχει λάβει το βάπτισμα), παρά αν τεθούν σοβαροί όροι σε αναστολή και αυτοί παρακολουθούνται. Αν μη τι άλλο, στη φυλακή θα δικτυωθεί. Και αν δεν έχει τέτοια τάση, περιθωριοποιείται. Και αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος της πρωτοβουλίας: η περιθωριοποίηση μέρους της κοινωνίας στο όνομα της καταπολέμησης κοινωνικού αισθήματος ατιμωρησίας. Αυτοί είναι οι λόγοι για τους οποίους στις φιλελεύθερες πολιτείες της Ευρώπης είναι σχεδόν ομόφωνη η αντίληψη ότι η πραγματική έκτιση στις φυλακές δεν είναι, κατά κανόνα, η ορθή αντιμετώπιση στη μικρομεσαία παραβατικότητα.
Τρεις βασικές αρχές
Υπό αυτό το πρίσμα, όπως και σε άλλες μεταρρυθμίσεις, γενικεύουμε αντί να διακρίνουμε. Η αντιμετώπιση της βαριάς εγκληματικότητας δεν μπορεί να είναι οδηγός για τη μικρομεσαία, με μόνη διαφορά τον χρόνο έκτισης. Στην πρώτη, συχνά δεν έχουμε άλλο τρόπο να αντιμετωπίσουμε τον δράστη, παρά με εξουδετέρωση στη φυλακή. Στη δεύτερη, τα πράγματα είναι πολύ σύνθετα και διαφορετικά. Η έκτιση ποινής σε σωφρονιστικό κατάστημα είναι ένας από τους μηχανισμούς που διαθέτει μια οργανωμένη κοινωνία να αντιμετωπίζει τα προβλήματά της. Ο ορθός λόγος απαιτεί αυτός ο μηχανισμός να εφαρμόζεται μόνο εκεί που προσήκει, και δίχως υπέρμετρες παρενέργειες. Από εκεί και πέρα, η αποτελεσματικότητα στη διαδικασία στηρίζεται σε τρεις βασικές αρχές: προτεραιοποίηση, ξεσκαρτάρισμα των υποθέσεων στην αρχή, δέσιμο όσων αξίζει να δικαστούν. Για τη μικρομεσαία παραβατικότητα, εστίαση στην ποινική διαπραγμάτευση ή τη δικαστική αποχή από τη δίωξη υπό συγκεκριμένους όρους. Οι όροι να προσαρμόζονται στη συγκεκριμένη μορφή παραβατικότητας και να επιτηρούνται. Εκεί στηρίζεται η αληθής μεταρρύθμιση.
Ο Νίκος Παπασπύρου είναι αναπλ. καθηγητής στη Νομική Σχολή (ΕΚΠΑ)