Ο Δημήτρης Σερεμέτης κλήθηκε, πολύ νέος, να περάσει μια διττή δοκιμασία στα κολαστήρια του ΕΑΤ – ΕΣΑ της χούντας: να σπάσει και να μιλήσει για τους συντρόφους του ή να καταρρεύσει από τα βασανιστήρια και έτσι κι αλλιώς να σπάσει. Ενας εκ των πολλών που βίωσαν τη βία του Τσέλιγκα, του Σερίφη, του Τζένγκις Χαν, του Λούκι Λουκ, όπως ήταν τα παρατσούκλια των βασανιστών που πειραματίστηκαν και με το δικό του σώμα και μυαλό. Στο βιβλίο του «Βασανιστήρια στην ΕΣΑ» (εκδ. Πόλις) συνθέτει το ημερολόγιο των τότε ημερών με μετέπειτα σκέψεις. Αποστασιοποιείται και ξαναπλησιάζει το κελί και τα βάναυσα χτυπήματα. Με αφορμή την αυριανή μαύρη επέτειο, μας μιλάει.
Αύριο έχουμε πενήντα επτά χρόνια από την 21η Απρίλη. Συναισθηματικά ποια η πρώτη σκέψη σας μια τέτοια ημέρα και πώς θωρακίζεται η δημοκρατία και τα κεκτημένα για τα οποία κι εσείς αγωνιστήκατε;
Κατά βάθος νιώθω, αναμφίβολα, μια μικρή χαρά που επιζώ ενώ η δικτατορία έχει καταρρεύσει, πενήντα χρόνια τώρα. Θα μπορούσε να είναι μέρα γιορτής. Αλλά δεν μπορώ να τη γιορτάσω. Γιατί είναι αξεχώριστη η λύπη, ακόμα και το αίσθημα μιας ήττας μαζί. Οι νεανικές μας προσδοκίες διαψεύστηκαν κι είναι πολλές οι απογοητεύσεις, η μια μετά την άλλη, αυτές που έφερε η δημοκρατία – έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα. Πώς να χαρείς τη δημοκρατία όταν απειλείται και διαρκώς υπονομεύεται το κράτος δικαίου; Οταν πολλαπλασιάζονται οι πολίτες που φτάνουν στο σημείο να απέχουν από τις εκλογές, παρά την ενίσχυση της Ακροδεξιάς, γιατί «τους βρίσκουν όλους ίδιους»; Οταν παύουν να ελπίζουν στη συλλογική δράση; Οταν, γενικότερα, φθίνει η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά; Αυτό είναι άλλωστε ό,τι θα μπορούσε να θωρακίσει τη δημοκρατία: η ενεργός συμμετοχή των πολιτών στις εκλογές, στα σωματεία, σε κάθε μαζική κινητοποίηση.
Στο βιβλίο σας, ημερολογιακά και με ενθέσεις, φωτίζετε δύο εκ των κολαστηρίων της χούντας. Βασικά το ΕΑΤ. Διαβάζοντας και τη Φατούρου, τι θεωρείτε πως συντείνει στην κατασκευή ενός βασανιστή;
Νομίζω πως τον δραστικό ρόλο τον έχει η ειδική «εκπαίδευση» την οποία είχαν υποστεί οι στρατονόμοι πριν γίνουν δεκτοί ως εντολοδόχοι των ανωτέρων τους. Βασικό στοιχείο της εκπαίδευσης ήταν η «πρακτική εξάσκηση» στη συστηματική χρήση της σωματικής, της ψυχολογικής βίας και στις πρακτικές της ηθικής εξουθένωσης. Αυτή η εξάσκηση γινόταν με στόχους – θύματα τους ίδιους τους εκπαιδευόμενους, κατά την περίοδο που ήταν υποψήφιοι στρατονόμοι. Το πρόγραμμα συμπληρωνόταν με εντατική ιδεολογική πίεση και αντικομμουνιστική προπαγάνδα κατά των υποθετικών εχθρών του έθνους. Με τη μεθοδική καλλιέργεια ενός συμπλέγματος εξουσιαστικής υπεροχής με πολύ μίσος και φθόνο κατά των κρατουμένων και, βέβαια, με τη σιγουριά της ατιμωρησίας. Εχω την πεποίθηση ότι οι βασανιστές με «ταπεινή» καταγωγή, αυτοί που μειονεκτούσαν μορφωτικά, οικονομικά, κοινωνικά έναντι των θυμάτων τους, ήταν οι πιο φανατικοί: «έβγαζαν το άχτι τους» με τους κρατούμενους.
Περιγράφετε πάντως σκηνές όπου οι εσατζήδες είχαν ζήλο. Αρα δεν μιλάμε απλώς για εφαρμογή διαταγών.
Να συμπληρώσω σε όσα προανέφερα. Ενιωθα με βεβαιότητα ότι μας μισούσαν. Μας μισούσαν ως εχθρούς. Εμάς τα «βουτυρόπαιδα που περνάνε ζωή χαρισάμενη» επειδή οι γονείς μπορούσαν να καλύψουν τις σπουδές μας. Τους έκαναν να πιστεύουν πως για ό,τι πάει στραβά στη ζωή τους έχουν φταίξει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, οι κομμουνιστές και, εν πάση περιπτώσει, εμείς που πέσαμε στα χέρια τους… Είχαν στερηθεί την έξοδό τους – άρα και την ξεκούραση, μια ερωτική συνάντηση, τη διασκέδαση – εξαιτίας των δικών μας κινητοποιήσεων. Το μίσος αυτό μπορεί, νομίζω, να εξηγήσει τον ζήλο. Αλλά μην υποτιμήσουμε τον παράγοντα «άμιλλα – ανταγωνισμός» ανάμεσά τους. Ισως τα βασανιστήρια να λειτουργούσαν για αυτούς και σαν «δοκιμασίες επιβεβαίωσης» του ανδρισμού τους. Η ομάδα φαινόταν ότι αναγνωρίζει, αποδέχεται περισσότερο, σέβεται και τιμά τελικά τον πιο βίαιο, τον πιο σκληρό. Δεν γνωρίζω αν υπήρχε επίσης συστηματική επιβράβευση και από την ιεραρχία.
Στα κελιά, στο εσωτερικό της ΕΣΑ, αντιπαρατέθηκαν δύο τμήματα της νεολαίας. Οι κρατούμενοι και οι πολλές διαβαθμίσεις των εσατζήδων. Τι οδήγησε τελικά τον καθέναν σε μία από τις δύο όχθες; Μεταπολιτευτικά συναντήσατε κάποιον εσατζή;
Τη διαχωριστική γραμμή ορίζουν τα κοινωνικά, πολιτισμικά και πολιτικά βιώματα της οικογένειας και της μικροκοινωνίας όπου διαμορφώνονται οι χαρακτήρες – αυτή η «μόρφωση» με την ευρεία έννοια. Μια ομάδα εσατζήδων ήρθε στη σχολή για περιπολία, τον Οκτώβριο του ’73, έναν μήνα πριν από το Πολυτεχνείο. Τους είδα από μακριά και τους αναγνώρισα. Πάγωσε το αίμα μου. Μετά τη Μεταπολίτευση συνάντησα έναν από αυτούς που έκαναν ντόρο χωρίς να πρωτοστατούν στα βασανιστήρια. Εδειχνε πολύ ζορισμένος. Μάλλον ανακουφίστηκε όταν πίστεψε ότι δεν τον αναγνώρισα.
Τι σας οδήγησε να γράψετε, θυμηθείτε τους βασανιστές σας και να αναβιώσετε μια τόσο οδυνηρή εμπειρία;
Το κείμενο είχε γραφτεί από τότε γιατί είχα την ανάγκη να μιλήσω. Δεν ήταν εύκολο να το ξαναδιαβάσω και να το αντιγράψω, προκειμένου να εκδοθεί. Ομως, τελικά, η δημόσια αφήγηση λειτουργεί σαν να «ξορκίζει». Ανακουφίζει, ελαφραίνει το βάρος. Με πίεζε επίσης ένα αίσθημα ενοχής επειδή δεν μπόρεσα, εξαιτίας της μεθόδευσης που επέλεξε η τότε κυβέρνηση Καραμανλή, να καταθέσω στις δίκες των βασανιστών. Το χρειαζόμουν αλλά και το χρωστούσα να μιλήσω.
Ηταν μέρος της «κοινοτοπίας ενός κακού», για να θυμηθούμε την Αρεντ, ήταν απλώς μέρος ενός μηχανισμού οι βασανιστές ή κάτι που είχε και ευθύνη από μεριάς τους;
Δεν βλέπω εδώ την «κοινοτοπία του κακού». Ούτε τα γρανάζια κάποιου μηχανισμού ειδικά. Πιο φανερά νομίζω ότι είναι τα πλοκάμια της πρόσφατης ιστορίας αφού έμειναν ποινικά και ηθικά ατιμώρητοι ή επιβραβεύτηκαν κιόλας βασανιστές, συνεργάτες των κατασταλτικών μηχανισμών, πλουτίσαντες με αθέμιτα μέσα, κάθε είδους καταχραστές της δημόσιας εξουσίας. Αυτό είναι το έδαφος όπου άνθησαν – και δυστυχώς φαίνεται πως αναβιώνουν – μέθοδοι συστηματικής βίας, σωματικής και ηθικής εξουθένωσης για την εξυπηρέτηση αναγκών της κρατικής εξουσίας. Βεβαίως η προσωπική ευθύνη καθενός έχει πάντα ουσιαστικό ρόλο.