Πέρυσι, ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν ένα φάντασμα που στοιχείωνε την ετήσια συνάντηση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός.
Φέτος, μπορεί να είναι εκεί με σάρκα και οστά. Αν ναι, θα είναι μια δυσάρεστη συνάντηση. Απορρίπτει τις αρχές της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης που προωθούνται από τη χώρα του εδώ και επτά δεκαετίες. Αυτές οι αξίες κινούν επίσης το WEF. Είναι κάτι που το κάνει κάτι περισσότερο από ένα φόρουμ για τους πλούσιους και ισχυρούς του κόσμου.
Όπως υποστηρίζει σε πρόσφατο άρθρο του ο Τζον Ίκενμπερι του Princeton, «οι ΗΠΑ και οι συνεργάτες τους δημιούργησαν μια πολύπλευρη και εκτεταμένη διεθνή τάξη που οργανώθηκε γύρω από το οικονομικό άνοιγμα, τους πολυμερείς θεσμούς, τη συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας και τη δημοκρατική αλληλεγγύη». Αυτό το σύστημα κέρδισε τον ψυχρό πόλεμο. Αυτή η νίκη με τη σειρά της προώθησε μια σφαιρική στροφή προς τη δημοκρατική πολιτική και την οικονομία της ελεύθερης αγοράς.
Σήμερα, ωστόσο, η φιλελεύθερη διεθνής τάξη είναι άρρωστη. Όπως δηλώνει η «Ελευθερία στον κόσμο 2018», που δημοσιεύθηκε από το Freedom House, μια αμερικανική μη κερδοσκοπική οργάνωση που χρηματοδοτείται από το κράτος, «η δημοκρατία βρίσκεται σε κρίση». Για δωδέκατη συνεχή χρονιά, οι χώρες που υπέστησαν δημοκρατικές αποτυχίες ξεπέρασαν αριθμητικά εκείνες που σημείωσαν κέρδη. Κράτη που πριν από μια δεκαετία φαίνονταν πολλά υποσχόμενες ιστορίες επιτυχίας – όπως η Τουρκία και η Ουγγαρία – μετατοπίζονται σε αυταρχική κυριαρχία.
Ωστόσο, τώρα, όταν ισχυρά αυταρχικά καθεστώτα θέτουν υπό αμφισβήτηση τη δημοκρατία, οι ΗΠΑ αποχώρησαν από την ηθική υποστήριξη. Ο κ. Τραμπ μάλιστα δείχνει συμπάθεια για τους αυταρχικούς ηγέτες στο εξωτερικό. Ακόμη χειρότερα, υποστηρίζει η Freedom House, παραβιάζει τους κανόνες της δημοκρατικής διακυβέρνησης.
Υπό τον κ. Τραμπ, οι ΗΠΑ αμφισβητούν επίσης τον ιστό της διεθνούς συνεργασίας – συνθήκες ασφάλειας, ανοικτές αγορές, πολυμερείς θεσμοί και προσπάθειες αντιμετώπισης παγκόσμιων προκλήσεων όπως η κλιματική αλλαγή. Έχει, αντιθέτως, διακηρύξει την πρόθεσή του να φροντίσει τα δικά του συμφέροντα, ακόμη και με άμεση δαπάνη των μακροχρόνιων συμμάχων. Οι σχέσεις θα είναι τώρα συναλλακτικές.
Ούτε και στηρίζει την καλύτερη κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας. Η οικονομία μπορεί να ανακάμπτει, αλλά από την ένταξη της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου το 2001 δεν έχει σημειωθεί σημαντική ελευθέρωση του εμπορίου. Το Brexit θα αποδειχθεί επίσης ως πράξη αποπαγκισμιοποίησης. Οι ροές του εμπορίου και των κεφαλαίων αυξάνονται όχι ταχύτερα από ό, τι η παγκόσμια παραγωγή. Η εχθρότητα στη μετανάστευση είναι ανεξέλεγκτη. Η Κίνα, μια νέα υπερδύναμη, ελέγχει ακόμη πιο στενά τη ροή των ιδεών.
Εκείνοι που πιστεύουν στη συμβίωση της δημοκρατίας, της φιλελεύθερης παγκόσμιας οικονομίας και της παγκόσμιας συνεργασίας πρέπει να τα βλέπουν όλα αυτά περισσότερο από λίγο τρομακτικά.
Γιατί συνέβη αυτό; Η απάντηση συνίσταται σε αλλαγές στον κόσμο και στην εγχώρια κατάσταση των χωρών, ιδιαίτερα των δημοκρατιών υψηλού εισοδήματος. Μεταξύ των παγκόσμιων μεταβολών, οι σημαντικότερες είναι η πτωτική σημασία της Δύσης ως κοινότητας ασφάλειας μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, καθώς και η μείωση του οικονομικού βάρους της, ιδίως σε σχέση με την Κίνα.
Πολλοί Αμερικανοί αισθάνονται ότι έχουν τόσο λιγότερους λόγους όσο και λιγότερη ικανότητα να είναι γενναιόδωροι με τους πρώην εταίρους. Μεταξύ των εγχώριων αλλαγών, πολλές χώρες υψηλού εισοδήματος θεωρούν ότι η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη στην οποία έχουν δεσμευθεί οι χώρες τους έχει κάνει ελάχιστα γι’ αυτούς. Παράγει, αντ’ αυτού, το αίσθημα των χαμένων ευκαιριών, των εισοδημάτων και του σεβασμού. Μπορεί να έχει φέρει τεράστια κέρδη στα είδη των ανθρώπων που συχνάζουν στο Νταβός, αλλά πολύ λιγότερα για όλους τους άλλους. Ειδικά, μετά το σοκ της χρηματοπιστωτικής κρίσης, η παλίρροια δεν φαίνεται να ανεβαίνει, κι αν το κάνει, ασφαλώς δε θα σηκώσει όλες τις βάρκες.
Όπως ο συνοψίζει κ. Ίκενμπερι: «Η κρίση της φιλελεύθερης τάξης είναι κρίση νομιμότητας και κοινωνικού σκοπού». Το πρόγραμμα του κ. Τραμπ, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί ως «πλουτο-λαϊκισμός», είναι ένα αναγνωρίσιμο αποτέλεσμα όλων αυτών. Λέει στους υποστηρικτές του ότι τα συμφέροντά τους δεν θα θυσιάζονται πλέον: θα γίνουν προτεραιότητα. Το γεγονός ότι οι πολιτικές της κυβέρνησης είναι απίθανο να παράσχουν τέτοια οφέλη μπορεί να είναι άνευ σημασίας. Δεν ακούν αρκετοί αυτούς που διαφωνούν με αυτό.
Για όσους πιστεύουν ότι μια φιλελεύθερη διεθνής τάξη που έχει ρίζες στη δημοκρατική πολιτική είναι ηθικά σωστή και ο καλύτερος τρόπος για να συμφιλιωθεί η παγκόσμια συνεργασία με την εσωτερική νομιμότητα, αυτό είναι καταθλιπτικό. Οι άνδρες και οι γυναίκες του Νταβός πρέπει να εξετάσουν τι πρέπει να γίνει για να σωθεί η παγκόσμια τάξη από τα συντρίμμια.
Θα ήταν δυνατόν απλώς να ελπίζουμε για το καλύτερο. Καθώς η οικονομία ανακάμπτει, η αισιοδοξία μπορεί να επιστρέψει. Αυτό θα πρέπει, με τη σειρά του, να ανακουφίσει τουλάχιστον κάποια από τη δυσαρέσκεια. Αλλά αυτό είναι επιπόλαιο. Οι δυνάμεις που οδηγούν σε αποκλίνοντα αποτελέσματα στις οικονομίες μας είναι ισχυρές. Δεν είναι καθόλου εμφανές ότι ακόμη και η χρηματοπιστωτική ευπάθεια έχει εξαλειφθεί.
Αντί του εφησυχασμού, πρέπει να αντιμετωπίσουμε δύο βασικές ερωτήσεις.
Η πρώτη είναι τι είναι πιο σημαντικό σε μια δύσκολη επιλογή: η εσωτερική πολιτική συνοχή ή η διεθνής οικονομική ολοκλήρωση; Στο περιθώριο, πρέπει να είναι το πρώτο. Η οικονομική ζωή απαιτεί πολιτική σταθερότητα. Το φάσμα των πολιτικών – δημοσιονομικών, νομισματικών και οικονομικών – πρέπει να κάνει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να αισθάνεται ότι τα συμφέροντά του υπολογίζονται. Διαφορετικά, η δημοκρατική σταθερότητα κινδυνεύει.
Η δεύτερη είναι το σημείο εστίασης των προσπαθειών στην παγκόσμια συνεργασία. Η απάντηση πρέπει να είναι ότι η διαχείριση της παγκόσμιας κοινότητας και η διατήρηση της παγκόσμιας σταθερότητας έρχεται πρώτη. Ενώ θα θέλαμε να δούμε την περαιτέρω ελευθέρωση του εμπορίου, πρέπει να γίνει με τον σωστό τρόπο και δεν είναι πλέον υψηλή προτεραιότητα. Ακόμη λιγότερο πιεστικό είναι το άνοιγμα των συνόρων πέρα από την ελεύθερη κυκλοφορία των ανθρώπων ή ακόμη και τη διατήρηση της ελεύθερης ροής του παγκόσμιου κεφαλαίου. Η πολιτική είναι συντριπτικά εθνική. Τα αποτελέσματα των πολιτικών επιλογών πρέπει να ικανοποιούν τον λαό κάθε χώρας.
Ο κ. Τραμπ δεν είναι η λύση. Αλλά είναι προφανώς ένα σύμπτωμα. Η φιλελεύθερη διεθνής τάξη καταρρέει, εν μέρει επειδή δεν ικανοποιεί τον λαό των κοινωνιών μας. Εκείνοι που παρευρίσκονται στο Νταβός πρέπει να το αναγνωρίσουν. Εάν δεν τους αρέσουν οι απαντήσεις του κ. Τραμπ – και δε θα έπρεπε – πρέπει να προωθήσουν καλύτερες.